Rekordową kwotę globalnego zadłużenia podaje w opublikowanym w ostatni wtorek raporcie kwartalnym „Global Debt Monitor” waszyngtoński Institute of International Finance (IIF). Zresztą to, że rekord padnie, było niemalże pewne – już jesienią ubiegłego roku międzynarodowe instytucje finansowe alarmowały, że zadłużenie przebiło symboliczny próg 300 bln dolarów, rosnąc zwłaszcza w końcówce 2023 r. W I kwartale br. dług wzrósł „zaledwie” o 1,3 bln dol. w stosunku do poprzedniego kwartału.
Brytyjski „The Telegraph” wskazuje na Chiny i Indie jako głównych sprawców tego wzrostu. Ale to tylko część szerszego obrazka – kraje rozwijające się odpowiadają za 105 bln dol. z całej puli, choć rzeczywiście to w nich zadłużenie rośnie najszybciej: w ciągu dekady zdążyło się podwoić. Poza azjatyckimi mocarstwami przyczyniły się do tego także Meksyk, Korea Południowa, Tajlandia i Brazylia. Z kolei spośród krajów rozwiniętych najszybciej zadłużają się USA i Japonia.
– Deficyty budżetowe wciąż są wyższe niż w okresie przed pandemią Covid-19 – analizują eksperci IIF. – Przewiduje się, że dodadzą w tym roku około 5,3 bln dol. do akumulacji globalnego długu – dodają. Wskazują tu także inne czynniki „długotwórcze”: narastające napięcie geopolityczne oraz zakłócenia w handlu. To przekłada się na rosnące koszty pożyczania oraz słabnięcie walut, w szczególności w państwach w gorszej sytuacji, co z kolei potęguje jeszcze koszty pożyczek. Wyjątkowo boleśnie mogą to odczuć m.in. Pakistan i Egipt – w pierwszym z tych krajów 50 proc. spłat to będą koszty pożyczki, a nie sam pożyczony kapitał; w drugim odsetek może sięgnąć już nawet 60 proc. Nawet w USA wkrótce może to być ponad 10 proc.
Klęska pożyczkowego urodzaju
O ile dla krajów bogatych oznacza to nadciągającą konieczność zaciśnięcia pasa i szeroko zakrojonych restrukturyzacji, o tyle dla reszty świata oznacza to bardziej zapaść. Organizacja Debt Justice twierdzi, że od wybuchu pandemii już piętnaście krajów na świecie praktycznie zbankrutowało, a czterdzieści innych balansuje na krawędzi finansowego krachu. W zeszłym roku sekretarz generalny ONZ Antonio Gutierrez kwitował ten przyrost bankrutów uwagami o „systemowej porażce” rządów.
Są na tej liście kraje, których finansowa mizeria nie jest żadną tajemnicą – jak wspomniany wyżej Pakistan, tradycyjnie buksująca Argentyna czy Sri Lanka, która nie podniosła się po załamaniu z wiosny 2019 r. Są państwa, które już od dawna uznajemy za upadłe: Wenezuela, Somalia, Sudan, Jemen. Ale są też takie, którym prognozowano całkiem niezłą przyszłość – Mongolia, Oman, Mozambik.
Do ich kłopotów nie przyczyniła się wyłącznie rozrzutność czy nieudolność administracyjna rządzących. „Systemową porażkę” Gutierreza można tłumaczyć również tym, że na rządy w krajach rozwijających się kilkanaście lat temu spadła swoista „klęska urodzaju”: po wybuchu kryzysu finansowego w USA w 2008 r. i jego rozszerzeniu się na Europę w 2010 r. najważniejsi gracze z sektora finansowego szybko zwijali swoje interesy na Zachodzie i szukali okazji na globalnym Południu. Zbiegło się to z podejmowanymi przez Chiny, Indie czy Rosję próbami budowania swoich sfer wpływów np. w Afryce, Azji czy Ameryce Południowej – m.in. poprzez tanie i dawane bez większych ceregieli pożyczki.
– Kraje rozwijające się nagle uzyskały dostęp do rynków międzynarodowych. Praktycznie mogły przebierać wśród ofert – podsumowywał w tygodniku „Der Spiegel” Ulrich Volz, badacz rynków finansowych z University of London. A potem była już pandemia, wojna w Ukrainie, wojna na Bliskim Wschodzie, zrywane łańcuchy dostaw, reshoring i cała lawina kłopotów o lokalnej skali. Liczba państw, którym bankructwo zagląda w oczy, wzrosła z 22 w 2015 r. do wspomnianych wyżej 55.
Dług gwałtem się odciśnie
„Rządy powinny niezwłocznie podjąć działania, które będą zmierzać do redukcji wynikających z długu słabości oraz odwrócić długoterminowy trend w zadłużeniu” – pisali w zeszłym roku eksperci MFW na oficjalnym blogu Funduszu. Oczywiście kusząc oficjalną marchewką. „Co ważne, redukcja obciążenia długiem stworzy fiskalną przestrzeń bezpieczeństwa i pozwoli na dokonywanie nowych inwestycji, pomagających wypracować wzrost gospodarczy w kolejnych latach” – dorzucali.
Cóż, dla wielu państw to praktycznie niemożliwe. Weźmy wspomniany Egipt, w którym ambicje władz obejmują m.in. megaprojekt nowej stolicy, do której mieliby z zatłoczonego i zasnutego smogiem Kairu uciec urzędnicy i politycy. Albo Europę – czy inne kraje lub regiony mierzące się z wyzwaniem transformacji energetycznej, która hamowałaby zmiany klimatyczne. W takich miejscach trudno będzie – z takiego czy innego powodu – wycofać się z kosztownej polityki. Tym bardziej w państwach, w których szybka modernizacja lub duże transfery socjalne w czasie ostatniej dekady były traktowane jako wizytówka i polityczna legitymacja rządzących.
Przedsmakiem może być przecież polska debata o tym, czy potrzebujemy Centralnego Portu Komunikacyjnego albo – przez wszystkich traktowane jako nierealne – sugestie rezygnacji ze świadczeń takich jak 800+. Tyle że nad Wisłą takie radykalne ruchy być może kosztowałyby rządzących spadek poparcia czy przegraną w wyborach, natomiast w wielu państwach zaciśnięcie pasa oznaczałoby ześlizgnięcie się do grupy państw upadłych. W państwach na skraju wypłacalności, gdzie dziś odsetki od długu przerastają wydatki na służbę zdrowia czy edukację, żyje wszakże 3,3 miliarda ludzi. A konsekwencją byłaby wtedy kolejna potężna fala imigracji z globalnego Południa na Północ, z konsekwencjami sięgającymi od dramatów boat people na morzach po wzrosty notowań organizacji i partii z założenia ksenofobicznych i radykalnych.
Dlatego globalny kryzys zadłużenia trzeba potraktować poważnie i zacząć się zastanawiać, jak żyć „po” pożyczaniu. A najlepiej – bez niego.
