Pewien krytyk literacki przeczytawszy dramat „Mazepa” Juliusza Słowackiego, nazwał utwór zarazem tragedią i farsą. Wybory głównego bohatera – hetmana Iwana Mazepy – bodaj najlepiej oddają fundamentalny dylemat Ukrainy. Chodzi o tragiczną niemożność podjęcie decyzji cywilizacyjnej przynależności do Wschodu lub Zachodu. Farsą zaś jest spojrzenie na Mazepę przez pryzmat roli ukraińskich elit w tym procesie.
Gwoli historycznych faktów. Dziś powiedzielibyśmy, że rusiński szlachcic Iwan Mazepa był nastawiony na osobistą karierę „nawet po trupach”. Najpierw brylował wśród elit Rzeczypospolitej na królewskim dworze w Warszawie. Po fatalnym podziale Ukrainy na część koronną i moskiewską oddał się do dyspozycji Piotra I, za co dostał tytuł hetmana wojska zaporoskiego.
Zbuntował się szybko przeciwko carowi, gdy ten ograniczył hetmańskie przywileje. Z tego powodu walczył przeciwko Rosji w koalicji z Karolem XII, królem szwedzkim, podczas Wojny Północnej. Po klęsce w bitwie połtawskiej Mazepa okazał się Zabłockim na mydle. Wygnany, dokonał żywota w mołdawskich Benderach, faktycznie internowany przez tureckiego sułtana.
Tragizm postaci bierze się z tego, że wybory Mazepy to w istocie historyczna droga Ukrainy do samostijnosti, czyli własnego bytu. Wynika z położenia pomiędzy sąsiadującymi potęgami.
Farsa polega na tym, że od czasów Mazepy Ukraińcy nie ruszyli się z cywilizacyjnych rozstajów nawet o krok. Od stuleci okno możliwości zamykają miałkie elity. Kierując się prywatą, czyli osobistymi interesami, bezwzględnie niszczą narodowe aspiracje.
Tożsamościowe rozterki oddaje anegdotyczna historia. W 1880 r. na fali budzącej się świadomości narodowej Kijowianie wznieśli pomnik Bohdanowi Chmielnickiemu. Hetmańską buławą wskazywał na Wschód, co miało symbolizować rosyjsko-ukraińską jedność na wieki. Ponad 100 lat później, a więc po rozpadzie ZSRS, Kijowianie obrócili pomnik o 180 stopni, tak aby Chmielnicki wskazywał Ukraińcom drogę na Zachód.
Mówiąc poważnie, za sprawą historycznych meandrów dochodzi do paradoksów. Postacie czczone przez Ukraińców, takie jak Chmielnicki i Mazepa, są zdrajcami dla Polaków i Moskali, co poniekąd jest zrozumiałe.
Lecz już bohater mieszkańców zachodniej Ukrainy Stefan Bandera pozostaje zbrodniarzem dla Ukraińców mieszkających na wschód od Dniepru. I odwrotnie, jeśli przypomnieć oburzenie mieszkańców wschodniej Ukrainy na akcję burzenia pomników Lenina i Dzierżyńskiego.
Spór ukraińskich nacjonalistów z ukraińskimi homo sovieticus o ustrój wspólnego państwa mieściłby się w pojęciu demokratycznej debaty. Niestety, oznacza konfrontację zwolenników niepodległego bytu i powrotu do statusu rosyjskiej guberni.
Całość oznacza katastrofę wspólnoty historycznej, która jest fundamentem każdego narodu. Nic dziwnego, że wpływa na fatalną kondycję współczesnej Ukrainy, a Moskwa po mistrzowsku wykorzystuje ułomność sąsiada.
Losy Ukrainy w XXI w. potoczyłby się z pewnością inaczej, gdyby rezultatem elitarnych postaw w duchu Mazepy nie była współczesna oligarchia. Jest potomkiem Chmielnickich, Razumowskich i Skorpadskich, którzy dla własnej kariery od kilkuset lat utrzymują Ukraińców w cywilizacyjnym stuporze.
Dziś Ukrainą nie rządzi parlament i prezydent. Demokratycznych standardów i praw własnościowych nie chroni niezależny wymiar sprawiedliwości. Za konstytucyjnymi instytucjami, aparatem państwa, partiami politycznymi, wreszcie mediami, kryją się skorumpowani miliarderzy. To „hetmani” Kołomojski, Poroszenko, Medwedczuk, Achmetow i Timoszenko pociągają za sznurki władzy, po to, aby okradać Ukrainę.
Jedyną różnicą są powiązania biznesowo-polityczne. Część ukraińskich elit zarabia miliardy na relacjach z UE oraz USA. Dla nich gwarancją bezpieczeństwa jest wybór opcji prozachodniej. Konkurencyjne grupa zawdzięcza prosperity interesom z Rosją. Wspólnie utrzymują Ukraińców w obywatelskiej stagnacji, a z własnego kraju czynią przedmiot międzynarodowych targów.
Każda próba zaburzenia równowagi elitarnych wpływów kończy się tragicznym przesileniem. Za krwawym Majdanem poszła aneksja Krymu i wojna na wschodzie kraju. Wołodymyr Zełenski, uderzając w prorosyjskich oligarchów, uruchomił natychmiast szantaż militarny Kremla.
Efekt cynizmu ukraińskich elit jest taki, że Rosja i Zachód uważają Ukrainę za militarny bufor, szlak tranzytowy, zbożową kolonię, rezerwuar taniej siły roboczej, wreszcie rynek zbytu. Wszystko, tylko nie suwerenny podmiot ładu międzynarodowego.
Za hasłem swobody wyboru sojuszy z jednej strony, a z drugiej sloganem ”Ukraińcy to Rosjanie”, kryje się ochrona własnych klientów.
Kiedy Ukraińcy wypowiedzą posłuszeństwo oligarchii, dokonując suwerennego wyboru cywilizacyjnego? W odpowiedzi na takie pytanie kryje się rozwiązanie ukraińskiego problemu Europy. Jednak abyśmy mogli pomóc Ukrainie, najpierw ona sama musi pomóc sobie.
