W 1991 r. bunt narodowościowych republik zakończył istnienie ZSRS. Czy w 2023 r. regiony doprowadzą do upadku Federacji Rosyjskiej? Można powiedzieć, że tak się już dzieje.
Skala nierówności ekonomicznych pomiędzy poszczególnymi jednostkami administracyjnymi Rosji jest szokująca. Według badań socjologicznych prokremlowskiego ośrodka socjologicznego WCIOM, wykonanych jeszcze przed pandemią, 39 z 86 regionów żyło jedynie dzięki dotacjom z federalnego budżetu. Wynika z tego, że prawie połowę ludności Rosji utrzymuje w różny sposób państwo. Oczywiście kwitnie szara i czarna strefa, których wielkość sięga ponad 30 proc. obrotów legalnej gospodarki.
Do tego kłamią oficjalne statystyki mówiące o ok. 5 mln bezrobotnych. Według dziennika „Kommiersant” ich rzeczywista liczba może sięgać nawet 20 mln. 40 mln Rosjan żyje na granicy ubóstwa lub poniżej minimum socjalnego, wyznaczanego wysokością MROT, czyli płacy minimalnej. Nie zapewnia ona rodzinie utrzymania, czyli nabycia podstawowego koszyka dóbr niezbędnych do biologicznego przetrwania. Taki jest obraz Rosji, w której wyspami faktycznego bogactwa i wyższego poziomu życia są jedynie Moskwa i Petersburg, a w dalszej kolejności pozostałe 10 miast o populacji ponad miliona mieszkańców.
Do najuboższych regionów należą nie tylko Północny Kaukaz, Daleki Wschód oraz Północ Rosji. Nie szukając daleko, na liście znalazły się obwody centralnej, a więc europejskiej części kraju. Oczywiście jest to wynik korupcji. Gdy w latach 2002–2006 Putin odbierał regionom konstytucyjne uprawnienia, niezadowolenie miejscowych elit zalewał pieniędzmi. Szantażował dostępem do zamówień państwowych i gigantycznych, a więc z góry korupcjogennych inwestycji federalnych. Tzw. narodowe programy Putina w sferach infrastruktury, demografii, edukacji i służby zdrowia zakończyły się z tego powodu spektakularną klapą.
Jeśli nie wystarczał dostęp do koryta, opornych gubernatorów epoki Jelcyna eliminowano manipulacjami wyborczymi. W kilku przypadkach Putin sięgnął po materiały kompromitujące. Stałą metodą dyscyplinowania szefów regionów, którzy nie grali według reguł Kremla, były aresztowania. Oczywiście pod zarzutami nadużyć i korupcji. Takich delikwentów przykładnie „obierano” z tzw. renty administracyjnej. Chodzi o wykorzystanie stanowiska do gromadzenia aktywów gospodarczych, nieruchomości i kont bankowych. Pokazowe czystki gorliwie, a nawet nie bez sterowanej z Kremla satysfakcji, nagłaśniały ogólnokrajowe media.
Tyle że niszcząc silne regiony, ich prawa samorządowe, Putin rozpoczął podcinanie gałęzi, na której sam siedzi. Konstytucja, a zwłaszcza praktyka polityczna przydzielała regionom kluczową wręcz funkcję ograniczenia autorytarnych zapędów władzy centralnej. Inaczej mówiąc, reżim zniszczył jedyny mechanizm równowagi interesów kapitałowych, politycznych i społecznych pomiędzy Moskwą i 86 jednostkami administracyjnymi. Putin zbudował hierarchiczną drabinę władzy. O działaniach wszystkich szczebli decydował on sam.
System działał dobrze w warunkach surowcowej prosperity, lecz zachwiał się pod wpływem pierwszego kryzysu, którym była pandemia. Okazało się, że piramida władzy nie działa, a ponadto carowi zabrakło bojarów, na których mógłby złożyć odpowiedzialność, czyli klasycznych zderzaków hamujących społeczne niezadowolenie. Kreml musiał więc rozszerzyć ograniczone wcześniej prerogatywy gubernatorskie w zakresie kompetencyjnym, a przede wszystkim finansowym. Potencjał gry politycznej regionalnych grup wpływu natychmiast wzrósł.
Kolejny kryzys spowodowała wojna. Katastrofa regularnej armii pociągnęła za sobą konieczność powszechnej mobilizacji, przebudowy systemu zaopatrzenia rekrutów, ich rodzin, po produkcję sprzętu i uzbrojenia. Wszystko to z polecenia Putina robią gubernatorzy koordynowani przez specjalną radę wojenną z premierem na czele. Tyle że w miarę klęsk militarnych i obniżania społecznego zaufania do Putina Kreml może realnie coraz mniej. Od obwodów i republik zależy dostarczenie kontyngentów poborowych, ich wyekwipowanie, a także zaopatrzenie armii. Akcje gubernatorów i merów ośrodków miejskich kolejny raz ostro poszły w górę.
Pytanie brzmi: czy kiedy skończy się wojna, dadzą sobie oni zabrać odzyskane prerogatywy? Odpowiedź brzmi: nie – bo Kreml wojny już nie wygra. Drabina scentralizowanej władzy okazała się nieefektywna. Scentralizowane państwo, a szczególnie kapitalizm państwowy od dwóch dekad hamują wzrost gospodarczy i modernizację społeczeństwa. Przyczyną jest ciągle ten sam brak równowagi władzy. To więcej niż pewne, że Putin wyjdzie z awantury osłabiony. Tymczasem historia Rosji mówi, że gdy Moskwa traci wpływy, okazuje słabość lub, co gorsza, nieudolność, głowy podnosi nie szare społeczeństwo, tylko elity peryferiów i prowincji. To one wypełniają polityczną próżnię, w myśl słynnego hasła Jelcyna, biorąc w swoje ręce tyle władzy, ile zdołają udźwignąć.
Problem w tym, że Rosja nie ma instytucji i mechanizmów pokojowego tranzytu władzy. Nikt, na czele z samym Putinem, nie wie, gdzie przebiega granica wzajemnych relacji, za którą wybucha anarchia i następuje rozpad państwa.
