Rok 1897: Henryk Siemiradzki jest u szczytu sławy. Jego obraz „Dirce chrześcijańska” odbywa tournée po europejskich miastach, które rozpoczyna w Wenecji. O skali zainteresowania świadczy frekwencja – tylko w Petersburgu 25 tys. widzów przyszło zobaczyć monumentalne dzieło. Pokazy odbywają się też m.in. w Moskwie, Warszawie, Krakowie i Lwowie. Publiczność się zachwyca, ale grupa krytyków sztuki kręci nosem. Wśród nich jest Stanisław Witkiewicz, ojciec Witkacego, który zarzuca Siemiradzkiemu brak głębszych emocji w przedstawionej scenie. Ale masowych odbiorców to nie odstręcza, wręcz doszukują się w dziele nowych znaczeń – dla polskiej publiczności uśmiercona w okrutny sposób chrześcijanka ucieleśnia udręczony polski naród i zniewoloną Polskę. Tyle że półnaga sylwetka Dirce kojarzy się raczej z erotyzmem niż mesjanizmem. Na pewno obraz jest niczym wybrzmiewający ostatni akord akademizmu w malarstwie europejskim i zawiera w sobie wszystkie istotne elementy tego nurtu w sztuce XIX w. Ale nie tylko. Nim jednak uważniej przyjrzymy się „Dirce chrześcijańskiej”, skupmy naszą uwagę na autorze dzieła.
Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu
Droga Henryka Siemiradzkiego po uznanie i sławę wcale nie była taka prosta. Ojciec Henryka służył w rosyjskiej armii, a swoją wojskową karierę zakończył w 1871 r. w stopniu generała. Tyle że w rodzinie przyszłego artysty pielęgnowano polski język i szlachecką tradycję (protoplaści rodu w XVII w. osiedli na Kresach). Hipolit Siemiradzki i jego żona Michalina z Pruszyńskich wychowywali swe dzieci na Polaków i katolików. Henryk urodził się 24 października 1843 r. w Nowobiełgorodzie (dziś: Poczenihy na Ukrainie), ale dzieciństwo spędził w Charkowie. Tam też ukończył gimnazjum, gdzie m.in. pobierał pierwsze lekcje rysunku. Nie od razu jednak odkrył w sobie duszę artysty: na studia ojciec wysłał go na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Charkowskiego, który ukończył w 1864 r. na podstawie dysertacji zatytułowanej „O instynkcie owadów”. Ale nie został zgłębiającym naturę przyrodnikiem, ponieważ jeszcze w tym samym roku przyjęto go na Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu. Przez pierwsze dwa lata był jedynie „wolnym słuchaczem” (nie mógł być od razu wpisany na listę studentów z powodu przekroczenia 21 lat). Doceniono jednak jego starania i umiejętności: „w trakcie studiów był pięciokrotnie nagradzany srebrnym medalem i dwukrotnie złotym, cieszył się także uznaniem i poparciem rektora Akademii, Fiodora Bruniego” (Ewa Micke-Broniarek, „Henryk Siemiradzki”, Culture.pl). Na zakończenie studiów plastycznych namalował obraz „Aleksander Macedoński i jego lekarz Filip”, dzięki czemu uzyskał sześcioletnie stypendium na dalszą naukę.
Siemiradzki udał się do Monachium, lecz nie zapisał się na tamtejszą ASP. Utrzymywał natomiast kontakty z grupą polskich artystów zgromadzoną wokół Józefa Brandta i Maksymiliana Gierymskiego. Po krótkim pobycie w Dreźnie (gdzie poznał m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego), wyjechał do Włoch. Zwiedził Wenecję, Weronę, Florencję i Neapol, podziwiając zgromadzone tam dzieła sztuki. Ale miejscem, które na kolejne 30 lat skradło jego serce, było Wieczne Miasto. Jak po latach wspominała jego córka, „zobaczył Rzym i wszystko przestało dla niego istnieć. To był jego świat, jego powołanie jako artysty”. Tam zamieszkał, tam założył rodzinę (w 1873 r. ożenił się ze swoją 18-letnią kuzynką Marią Pruszyńską, z którą miał czworo dzieci), tam wreszcie stworzył największe dzieła.
Lata sławy i chwały
W ówczesnym świecie sztuki ceniono jego obrazy – uzyskał stopień profesora na Akademii w Petersburgu, został członkiem europejskich instytucji artystycznych: Akademii Sztuki w Berlinie, Akademii Sztuk Pięknych w Sztokholmie, Akademii św. Łukasza w Rzymie i Académie des Beaux-Arts w Paryżu. Sławę przyniosły mu dzieła o tematyce antycznej (zwłaszcza „Pochodnie Nerona”, ale też „Taniec wśród mieczów” czy „Antoniusz i Kleopatra”), biblijnej („Chrystus u Marii i Marty”, „Chrystus nauczający dzieci”) oraz alegorycznej (np. kurtyna Teatru Miejskiego w Krakowie, obecnie: Teatr im. Juliusza Słowackiego).
Siemiradzki malował chętnie sceny ze współczesnego życia włoskiej prowincji (np. „Z pociechą i pomocą”, „W klasztornej ciszy”, „Sielanka rzymska – łowienie ryb”; „Sielanka rzymska – przed kąpielą”, „U źródła”). Jak podkreśla Ewa Micke-Broniarek, „w swojej wizji artystycznej utożsamił ją z mityczną Arkadią, w której piękni, szczęśliwi ludzie wiodą beztroskie życie w łagodnym klimacie, wśród bujnie rozkwitłej przyrody(...). Idealizując wygląd bohaterów tych obrazów zgodnie z antycznym kanonem piękna, partie pejzażowe malował z pasją realisty, wnikliwego obserwatora natury, który jej wygląd przenosił na płótno z niemal fotograficzną wyrazistością”.
Siemiradzki zdobył uznanie nie tylko wśród akademików. Jego willę przy Via Gaeta odwiedzili m.in. Małgorzata, królowa Włoch, brat cara Rosji – książę Paweł, ale też wielu Polaków przybywających do Rzymu, wśród nich Henryk Sienkiewicz. I tu istotna dygresja: to nie Siemiradzki namalował w 1897 r. „Dirce chrześcijańską” pod wpływem powieści Sienkiewicza, która ukazała się rok wcześniej – to malarz miał wcześniej pokazać pisarzowi kaplicę Domine Quo Vadis przy Via Appia Antica…
Jak podaje Ewa Micke-Broniarek, Siemiradzki odwiedzał polskie ziemie głównie przy okazji wystaw swoich prac w Krakowie, Warszawie czy Lwowie. Artysta „w 1879 r., podczas krakowskiego jubileuszu Józefa Ignacego Kraszewskiego, ofiarował narodowi polskiemu swój monumentalny obraz «Pochodnie Nerona», inicjując utworzenie Muzeum Narodowego w Krakowie”. Ponadto w 1884 r. Siemiradzki kupił dworek w Strzałkowie koło Częstochowy, gdzie lubił wraz z rodziną spędzać wakacyjne miesiące. Tam też zmarł 23 sierpnia 1902 r. w wieku zaledwie 58 lat.
Zastygli w niemym zachwycie
Oryginał „Dirce chrześcijańskiej” możemy podziwiać w warszawskim Muzeum Narodowym. Tu mamy miniaturową reprodukcję. A proszę sobie wyobrazić obraz o wymiarach 263 x 530 cm. Namalowane na nim postaci są niemal naturalnych rozmiarów, a perspektywa tak skonstruowana, że można mieć złudzenie, iż stoimy na klepisku rzymskiego amfiteatru i obserwujemy rozgrywającą się scenę.
Tytułowe imię Dirce nawiązuje do tragicznej bohaterki mitologii greckiej, drugiej żony króla Teb, Likosa, który dla niej odtrącił i uwięził brzemienną Antiope. Synowie Antiope, Amfion i Zetos, gdy przejęli w Tebach władzę, rozkazali zgładzić Dirce: została przywiązana do rogów byka i poturbowana na śmierć przez zwierzę. Siemiradzki przedstawił rzymską inscenizację tego mitu – odtworzonego na życzenie cesarza Nerona, który polecił uśmiercić w ten sposób młodą i piękną chrześcijankę. Źródłem inspiracji dla tego obrazu była poczytna wówczas rozprawa francuskiego filozofa Ernesta Renana „L'Anti-christ” (za: Aneta Błaszczyk-Biały, http://cyfrowe.mnw.art.pl). Męczeńską śmierć pierwszych chrześcijan ukazał Siemiradzki dwie dekady wcześniej w „Pochodniach Nerona”. Tam również mamy nieco nagości, przepych i dekadencję, ale w „Dirce chrześcijańskiej” nie ma wątpliwości, kto jest centralną postacią dramatu.
Sam Siemiradzki tak to opisał: „Dziewczyna, przywiązana do byka sznurami, owiniętymi w kwiaty, na pół nieżywa ze strachu, wstydu i bólu fizycznego; zwierzę zabite przez gladiatorów, cieknie krwią. Widowisko ukończone”. Tyle że, jak przekonywała dr Grażyna Bastek (radiowa Dwójka, „Jest taki obraz”, 6 maja 2017 r.), według doktryny akademickiego malarstwa „obrazy historyczne, a zwłaszcza mitologiczne musiały być w jakimś sensie kuszące, zmysłowe, kryptoerotyczne”.
Dirce jest więc nie tylko półnaga, ale na jej ciele nie znajdziemy żadnych zabrudzeń, zadrapań czy śladów krwi, a alabastrowa cera kontrastuje z czarnym cielskiem byka. Po lewo widać Nerona, obok niego stoi pretorianin, w dalszym planie obrazu – przedstawiciele dworu cesarskiego, na balkonie zaś gromadzą się żądni sensacji mieszkańcy Rzymu. Z prawej strony płótna jego część wypełniają sylwetki czarnoskórych niewolników niosących cesarską lektykę oraz więźniów – chrześcijan, którzy być może uczestniczyli w krwawym widowisku. Neron zapewne za chwilę zagra na lirze, z którą sługa czeka tuż obok cesarza. Wszystko dokoła ocieka wcale nie krwią, a złotem. Oddane z pietyzmem i przepychem drapowane materie, połyskująca w świetle biżuteria, monumentalne kolumnady i teatralność całego zdarzenia nieco kłócą się ze wzniosłym tematem męczeńskiej śmierci młodej chrześcijanki. Zdaniem Magdaleny Wróblewskiej („Dirce chrześcijańska”, Culture.pl), na obrazie „wielka historia przekształciła się w pokaz atrakcyjnych dla oka form i popis wirtuozerii technicznej malarza. Egzotyka i przepych połączone zostały z erotyzmem i przemocą”. To łabędzi śpiew akademizmu. Taki sposób obrazowania powrócił dopiero za sprawą… X muzy i monumentalnych filmów kostiumowo-historycznych kręconych w Hollywood.
