Zaledwie na kilka dni przed kapitulacją powstania ówczesny dyrektor muzeum – Stanisław Lorentz – sporządził zapiski inwentaryzacyjne. Niestety, nie ma w nich adnotacji dotyczących tego obrazu. Co ciekawe, „Pomarańczarka” przetrwała wcześniejsze rekwizycje dzieł sztuki na rzecz III Rzeszy. Być może spowodowała to tytułowa postać dzieła Gierymskiego – wszak była Żydówką! A może sam Gierymski początkowo nie znalazł się na liście twórców pozostających w kręgu zainteresowań niemieckich okupantów?
Odnalezienie obrazu
Na długie dziesięciolecia słuch o „Pomarańczarce” zaginął, aż w listopadzie 2010 r. została wystawiona na aukcji. Być może strona polska nie dowiedziałaby się o tym, gdyby przedstawiciele domu aukcyjnego nie poprosili o ekspertyzę znawców sztuki z Muzeum Śląskiego w Katowicach. Dlaczego właśnie ich? Otóż od 1929 r. w zbiorach tego muzeum pozostaje „Żydówka z cytrynami” – niemal identyczny drugi egzemplarz „Pomarańczarki” namalowany przez Gierymskiego także w 1881 r. i sprzedany przez malarza Ignacemu Korwin-Milewskiemu. Ten z kolei odsprzedał obraz w 1924 r. antykwariatowi Abe Gutnajera w Warszawie, skąd pięć lat później trafił do katowickiego muzeum. Polscy eksperci nie tylko potwierdzili autentyczność dzieła, ale przede wszystkim odkryli, że na aukcji Kunst und Auktionshaus Eva Aldag w Niemczech, w Buxtehude pod Hamburgiem, za 4,4 tys. euro oferowano „zapewne obraz Gierymskiego”. Okazało się, że to zaginiona „Pomarańczarka”. Ówczesna właścicielka obrazu miała go odziedziczyć po babce, która w 1948 r. wyszła za mąż za przemysłowca i kolekcjonera z Düsseldorfu. W sprawę zaangażował się polski resort kultury oraz warszawska Prokuratura Okręgowa – dzieło odzyskano. Zanim jednak w grudniu 2012 r. obraz zawisł obok innych dzieł Gierymskiego eksponowanych w „Galerii Sztuki XIX wieku”, przez 440 dni trwała jego gruntowna konserwacja. Szczegółowy opis prac odnajdziemy na stronie www.mnw.art.pl, tam też przeczytamy m.in., że „Żydówka z pomarańczami” to „jedno z największych arcydzieł malarstwa polskiego”.
Kim była tytułowa Żydówka? Na pewno jedną z wielu biednych handlarek z warszawskiego Powiśla w XIX stuleciu. Gierymski po raz pierwszy namalował ją w innym miejscu: na zachowanej fotografii szkicu olejnego „Żydówki sprzedającej owoce”, niedokończonego obrazu powstałego w 1880 r., który zaginął w czasie wojny, widzimy tę samą kobietę: całą jej postać, ukazaną nieco z boku i stojącą nie przy barierce wiaduktu, lecz przy jakimś domu. Kobieta nie trzyma koszy z owocami – stoją u jej stóp – jednak nie ma wątpliwości, że to ta sama postać, którą Gierymski namalował jeszcze dwukrotnie.
Realista eksperymentator
Aleksander Gierymski był synem Józefa, administratora Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie, i Julii z Kielichowskich, a także młodszym bratem Maksymiliana, utalentowanego malarza, członka tzw. polskiej grupy monachijskiej, który zasłynął m.in. obrazami przedstawiającymi powstanie styczniowe (był jego uczestnikiem), a który zmarł w 1874 r. na gruźlicę w wieku zaledwie 28 lat. Notabene w listopadzie 2017 r. MKiDN odzyskało zaginiony obraz Maksymiliana Gierymskiego „Zima w małym miasteczku” – mocno zniszczone dzieło w styczniu 2018 r. powróciło do prawowitego właściciela, czyli Muzeum Narodowego w Krakowie.
Aleksander urodził się 30 stycznia 1850 r. w Warszawie, tam też 17 lat później ukończył gimnazjum. Po roku nauki w warszawskiej Klasie Rysunkowej kontynuował studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. W tym okresie zaczął współpracować jako ilustrator m.in. z warszawskimi „Kłosami” i „Tygodnikiem Ilustrowanym”, z czasem również z niemieckimi i austriackimi czasopismami. W roku 1871 towarzyszył choremu bratu w podróży do Italii: w Wenecji i Weronie podziwiał włoskie malarstwo renesansowe, co miało niebagatelny wpływ na jego wczesne malarstwo. W kolejnych latach głównie przebywał w Rzymie, ale parokrotnie odwiedzał Warszawę, gdzie bliżej poznał Stanisława Witkiewicza i Antoniego Sygietyńskiego. To dzięki nim na łamach „Wędrowca” zaczął zamieszczać swoje ilustracje, przede wszystkim widoki ulic i zaułków miejskich, którym za sprawą realistycznego kadrowania nadawał charakter reportażu krajoznawczo-obyczajowego. Obrazy Gierymskiego, tworzone w okresie warszawskim, jak „Pomarańczarka”, „Brama na Starym Mieście”, „Przystań na Solcu”, „Święto Trąbek I”, „Piaskarze” i inne, ukazują sceny z życia biedoty Powiśla i Starówki. Początkowo jednak ta część twórczości Aleksandra Gierymskiego nie znalazła zrozumienia wśród polskich elit, dlatego niedoceniony artysta opuścił w 1888 r. Warszawę.
W kolejnych latach przebywał głównie w Niemczech i we Francji, a zmiana środowiska wpłynęła na przemiany w jego twórczości. Chętnie malował nokturny, w których skupiał się na niuansach barw wynikających z używania w miastach sztucznego oświetlenia nocą (np. nokturny monachijskie, ale też „Opera paryska w nocy”, „Zmierzch nad Sekwaną”). W tym czasie poznał także malarstwo impresjonistów, co nie pozostało bez wpływu na jego dalsze eksperymenty w zakresie światła i koloru.
Pod koniec 1893 r. przyjechał do Krakowa (prawdopodobnie w związku z propozycją objęcia katedry malarstwa w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych), w tym czasie odwiedzał też Włodzimierza Tetmajera w Bronowicach – tam powstały jego najważniejsze obrazy z tego okresu. W połowie 1894 r. znowu wyjechał za granicę i... już nie wrócił. Ostatnie lata życia spędził głównie w miastach włoskich, m.in. w Wenecji, Palermo, Weronie i Rzymie. I to właśnie w Wiecznym Mieście zmarł w wieku zaledwie 51 lat. Odszedł między 6 a 8 marca 1901 r., w szpitalu psychiatrycznym przy via Lungara. Został pochowany 9 marca 1901 r. na cmentarzu Campo Verano w Rzymie.
Nagromadzenie kontrastów
„Żydówka z pomarańczami” Gierymskiego – olej na płótnie o wymiarach 65 x 54 cm i datowany na 1880–1881 r. – wisi w Galerii Sztuki XIX wieku w warszawskim Muzeum Narodowym obok „Piaskarzy” (1887 r.), ale też innych jego dzieł, choćby „W altanie” (1882 r.). Artysta rzadko bywał zadowolony ze swoich prac, lecz gdy w grudniu 1884 r. wystawiał „Pomarańczarkę” w Wiedniu, w liście do braci Dziekońskich napisał: „"Żydówka...” była może najlepszym obrazem (...). Diablo plastyczna i kolorowa». Przyjrzyjmy się zatem bliżej temu dziełu.
Jak na realistę przystało, do tego wywodzącego się z tzw. szkoły monachijskiej preferującej wówczas hiperrealizm, Gierymski namalował portret Żydówki z fotograficzną wręcz precyzją, na dużym zbliżeniu i z ostrością ustawioną na twarzy zniszczonej życiem kobiety. Szczupłe oblicze biednej handlarki poorane jest zmarszczkami, a z głęboko osadzonych brązowych oczu biją smutek i zmęczenie. Ziemista cera kontrastuje z rudymi włosami upiętymi wokół głowy – zapewne jest to peruka (w owych czasach zamężne Żydówki nosiły peruki). Kobieta ma na sobie znoszoną, niegdyś błękitną suknię i stary fartuch, a jej ramiona otula gruba, rdzawo-czerwona chusta. W zniszczonych pracą dłoniach handlarka trzyma robótkę na drutach. W zagłębieniach swych łokci kobieta zawiesiła wiklinowe kosze z owocami, a jeden z nich przykryła z wierzchu szaroburą szmatką. W drugim z koszy widzimy tytułowe pomarańcze, tak bardzo kontrastujące kolorem z resztą obrazu. Kojarzą się z ciepłem, słońcem i bogactwem, na które na pewno nie może liczyć sprzedająca cytrusy kobieta. Pomiędzy pomarańczami leży niewielki kłębek białej włóczki; owoce, zwłaszcza te w drugim z koszy, wcale nie są jaskrawe – jakby nie były już pierwszej świeżości.
Postać wypełnia większość obrazu – górna krawędź przebiega tuż nad jej głową. W tle widzimy ledwie zarysowany pejzaż Warszawy – w kolorach sinoburych, zimnych. Tytułowa Żydówka opiera się o żelazną barierkę – to prawdopodobnie warszawski wiadukt Pancera łączący plac Zamkowy i most Kierbedzia, wzniesiony w 1846 r. i zburzony przez Niemców w 1944 r. po klęsce powstania. Wiaduktem biegła ulica Nowy Zjazd. Dzięki kunsztowi Gierymskiego zarówno to miejsce, jak i owa kobieta sprzedająca pomarańcze w Warszawie 1881 r., mają własną „stopklatkę”.
