Inwazja armii rosyjskiej na Ukrainę była prezentem dla wszystkich chwiejących się rządów na świecie: stara reguła rządzenia zakłada przecież, że w momentach kryzysowych narody są skłonne porzucić dawne swary i gromadzić się wokół aktualnego lidera. Władimir Putin dał zatem wielu rządom w Europie i poza nią doskonały pretekst: nie trzeba nawet wymyślać kryzysu, skoro on realnie zaistniał.
Na to samo zjawisko liczą dziś władze w Ankarze, choć dla nich sytuacja jest znacznie trudniejsza. Prezydent Recep Tayyip Erdogan przez lata stopniowo zaostrzał kurs polityczny, wywołując kolejne tarcia w relacjach z zachodnimi sojusznikami NATO, stopniowo zrywając relacje z Europą i nawiązując militarno-gospodarczy flirt z Kremlem. Ale to nie znaczy też, że Turcja zapomniała, że z perspektywy historycznej Moskwa jest jej najważniejszym rywalem i potencjalnym wrogiem w regionie.
Mostów nie palić
Idealnym wyjściem z sytuacji jest zatem usytuowanie się na pozycji bezstronnego mediatora – i tym tropem Ankara próbuje dziś iść. – Koncentrujemy się na tym, jakie kroki można podjąć, by ściągnąć obie strony do negocjacyjnego stołu i przekonać stronę rosyjską do zatrzymania inwazji – mówił na konferencji zwołanej w sobotni poranek Ibrahim Kalin, rzecznik Erdogana. – To ważne, by Moskwie zostali jeszcze jacyś wiarygodni partnerzy do rozmów, skoro Zachód popalił już wszystkie mosty – dorzucał, zapowiadając jednocześnie, że w niedzielę odbędzie się telefoniczna konwersacja Erdogana z Putinem.
Turcja mostów nie pali: Ankara nie przyłączyła się do sankcji, jakie przez ostatnie półtorej tygodnia wprowadza się w stosunku do Rosji. Masowa rejterada z Rosji nie obejmie zapewne tureckich firm – prawda, że nielicznych – jakie działały na terytorium rosyjskim, a biorąc pod uwagę znaczenie sektora turystycznego dla tureckiej gospodarki, ledwo dyszącej po niedawnym załamaniu liry i pierwszych objawach załamania, Turkom z bólem przyszłoby pożegnać się z rosyjskim i białoruskim turystą (co nie znaczy, że łatwo im będzie pożegnać się z turystą ukraińskim czy zachodnioeuropejskim). A nawet gdyby, to prawie połowa (45 proc.) gazu zużywanego w Turcji pochodzi z Rosji, od 10 do 35 proc. tureckiego importu ropy pochodzi z rosyjskich złóż, Rosatom buduje tam pierwszą elektrownię nuklearną: w Akkuyu, z terminem zakończenia prac w 2023 r.
Ale Bogu świeczkę, diabłu – ogarek. Ankara potępiła rosyjską inwazję na Ukrainę, a na dodatek – powołując się na konwencję z Montereux z 1936 r., odmówiła jednemu z rosyjskich okrętów wojennych (i towarzyszącym mu kutrom) możliwości wpłynięcia na Morze Czarne poprzez Bosfor i Dardanele. – Mamy taką władzę i zdecydowaliśmy się użyć jej w sposób taki, jaki zapobiega eskalacji konfliktu – stwierdził Erdogan, komentując decyzję o zamknięciu cieśnin.
– Wszyscy zadajemy sobie pytanie, czy to punkt zwrotny. Myślę, że Erdogan jest zszokowany tym, co się stało, a może nawet czuje się zdradzony przez Putina – komentował te desperackie próby utrzymania równowagi, czy też neutralności, jeden z zachodnich dyplomatów w Turcji w rozmowie z dziennikarką "Financial Times". Zza tych słów przebija nadzieja, że w obecnych okolicznościach turecki prezydent powróci do zachodniego obozu.
Szorstka przyjaźń
Przewrotnie można by rzec, że to wciąż zależy od Putina. Zacznijmy od tego, że Erdogan zaczął odrywać się od Zachodu w 2003 r., kiedy Amerykanie postanowili uderzyć na Irak. Nietrudno to nawet zrozumieć: bez poważniejszych konsultacji z Ankarą mocarstwo zza Atlantyku postanowiło zmienić siłowo reżim w bezpośrednim sąsiedztwie Turcji, powodując w całym regionie chaos, którego kolejne fale – gwałtownego wezbrania terroryzmu, ponownego rozbudzenia nadziei Kurdów na własne państwo, Arabskiej Wiosny, zrodzenia się i upadku Państwa Islamskiego, fal uchodźców i imigrantów – Turcy przewidywali, choć może nie w szczegółach.
Kolejnym rozczarowaniem okazała się integracja z Unią Europejską. To w dużej mierze presja Brukseli na to, by turecka armia nie obaliła rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), czyli formacji Erdogana, uratowała go przed politycznymi adwersarzami. Ale mimo że AKP włożyła w kolejnych latach wiele wysiłku w to, by Turcja zaczęła dostosowywać się do wymogów członkostwa w UE, koniec końców okazało się, że czołowi przywódcy Europy – wówczas Nicolas Sarkozy i Angela Merkel – wcale nie palą się do rozszerzenia UE za Bosfor. Gdy to już było jasne, euroentuzjazm nad Bosforem gwałtownie spadł: w 2013 r. już 60 proc. Turków miało negatywne zdanie na temat Wspólnoty.
Potem było już tylko gorzej. Próba zamachu stanu w 2016 r. jest otwarcie przypisywana przez Erdogana Amerykanom – bowiem to w USA od lat mieszka "architekt" nieudanego przewrotu, Fehtullah Gulen. Wymiana coraz bardziej krytycznych uwag z Brukselą skończyła się nie tak dawno wydaleniem z Turcji licznej grupy zachodnich dyplomatów. Kolejne publikacje zachodnich mediów i ośrodków analitycznych wliczające Erdogana do grupy światowych autokratów to już tylko wisienka na torcie wzajemnej wrogości.
Gdy sypią się stare sojusze, trzeba zawierać nowe. – Oni się doskonale rozumieją, wzajemnie się poklepują – mówił o Erdoganie i Putinie analityk ankarskiego ośrodka badań politycznych Tepav, Selim Koru. Analogie między nimi mogą być – przynajmniej dla publicysty – uderzające: łobuziak ze stambulskiej dzielnicy Kasimpasza i łobuziak z szemranych dzielnic Sankt Petersburga, obaj w dużej mierze selfmade-mani, którzy wyrwali się spod skrzydeł politycznych mentorów, zdławili mniej lub bardziej brutalnie oponentów i krytyków, przetrwali rozmaite polityczne burze i uwielbiają demonstrować pogardę dla "mięczaków" z Zachodu.
Ale to szorstka przyjaźń. Oba kraje rywalizują o wpływy w Azji Centralnej, na Bliskim Wschodzie i w Maghrebie. Rywalizacja miewała gorętsze momenty: w 2015 r. Turcy zestrzelili rosyjski myśliwiec na granicy z Syrią (Kreml wprowadził w odwecie embargo), tamże też w 2020 r. rosyjskie samoloty zbombardowały tureckich żołnierzy, zabijając 34 z nich. Pośrednio oba kraje starły się ostatnio w Karabachu, gdzie Turcja wsparła pobratymców z Azerbejdżanu, a Ormianie opierali się na Moskwie. Ale z każdego z tych potencjalnych zapalnych momentów Moskwa i Ankara wychodziła polubownie. Ceną – jakże konkurencyjną przy możliwości utarcia Zachodowi nosa – była m.in. zawarta w 2017 r. i zrealizowana w 2021 r. umowa na zakup rosyjskiego systemu przeciwlotniczego S-400.
Bezzębne NATO kontra Era Szaleństwa
Dziś wszystkie te doświadczenia stają się bazą dla polityki Ankary wobec konfliktu w Ukrainie. Bilans nie wypada dobrze, co widać w najważniejszych stacjach telewizyjnych – w ostatnich latach konsekwentnie wyrywanych tureckim magnatom medialnym, którzy za AKP i Erdoganem nie przepadali – które przekonują, że to NATO doprowadziło Rosję do ostateczności, czytaj: interwencji w Ukrainie. Ba, już w trakcie działań zbrojnych Ankara pokusiła się o zawarcie umów o współpracy z Białorusią, jedynym krajem, który – nawet jeśli tylko biernie i dyplomatycznie – wsparł interwencję Putina.
Ale zawsze jest i druga strona medalu: w sobotę przez światowe media przemknął pozorny dziennikarski "michałek" – w kijowskim zoo urodził się lemur, któremu nadano imię Bayraktar. To nazwa tureckich dronów bojowych, których używa dziś ukraińska armia, jeśli wierzyć ukraińskim wojskowym – zabójczo skutecznych. Co najmniej dwadzieścia takich maszyn kupił Kijów w grudniu w ramach porozumienia o pogłębieniu współpracy wojskowej między Ukrainą a Turcją.
W tym gąszczu powiązań i interesów tureccy politycy i komentatorzy muszą na oślep szukać własnej drogi tłumaczenia Turkom sytuacji. Z jednej strony zatem gromy sypią się na NATO, z drugiej – Putin rozpętał "Erę Szaleństwa", a na dodatek grozi światu wojną atomową. Rozdając te ciosy, Ankara zapewne zaczyna powoli ustawiać się w pozycji, w której przetrwała II wojnę światową – meandrując między stronami konfliktu i zachowując, przynajmniej pozorną, neutralność.
