Tematy dotykające problematykę zdrowia psychicznego Polaków wydają się być dziś szczególnie aktualne – w dobie dopiero co minionej pandemii, wojny i kryzysu ekonomicznego. Starajmy się jednak w tej ogólnonarodowej debacie zwracać uwagę nie tylko na kwestię środków finansowych, jakie mają zostać przeznaczone na opiekę nad zdrowiem psychicznym, ale też na jakość tej opieki. A na tę cechę składa się bardzo wiele czynników. Jednym z nich jest sposób stosowania przykrego, ale czasem niestety niezbędnego przymusu bezpośredniego.
Środek ten, wykorzystywany w ostateczności i tylko wobec najbardziej niestabilnych i trudnych pacjentów, nie powinien jednak oznaczać przyzwolenie na naruszenie godności osoby, wobec której jest skierowany. Ta bowiem – w przeciwieństwie do pokrewnej jej wolności, ograniczanej lub odbieranej w wyjątkowych przypadkach stanowiących konsekwencję wyroku sądowego – jest „nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” (Art. 30 Konstytucji RP). Co te słowa powinny oznaczać w kontekście osoby, wobec której stosowany jest przymus bezpośredni?
Przede wszystkim zagwarantowanie jej, że przymusowi bezpośredniemu zostanie ona poddana wyłącznie w ramach „ostatecznej ostateczności”, a więc – tylko wtedy, jeśli wyczerpią się wszystkie inne możliwości zapewnienia bezpieczeństwa takiemu pacjentowi i jego otoczeniu (np. poprzez podanie leków). Przymus bezpośredni nie może być nigdy stosowany jako kara lub „zemsta” personelu na uciążliwym i sprawiającym kłopoty pacjencie. To tylko i wyłącznie środek zapewniający ochronę otoczeniu pacjenta oraz jemu samemu przed jego własnymi, dyktowanymi chorobą niebezpiecznymi zachowaniami, nad którymi nie umie on w danej chwili zapanować. Jedynie takie okoliczności dają prawo właściwym służbom medycznym do naruszenia nietykalności cielesnej oraz wolności człowieka. Nie jest to jednak równoznaczne z prawem do naruszenia jego godności. Polskie prawo nie przewiduje żadnej sytuacji, która dawałaby komukolwiek przyzwolenie do targnięcia się na tę świętą, nienaruszalną i absolutnie nadrzędną wartość, będącą fundamentem i źródłem wszystkich praw człowieka oraz europejskiego systemu wartości.
Czy jednak służby stosujące przymus bezpośredni są tego świadome i czy uważnie podchodzą do takich przypadków, mając wyjątkowo na względzie właśnie godność i dobro chorego? Praktyka niestety tego nie dowodzi. Zacznijmy od tego, że przy podejmowaniu decyzji o przedłużeniu stosowania przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia lub izolacji wymagana jest opinia co najmniej dwóch psychiatrów (Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego). Tymczasem na wielu oddziałach psychiatrycznych nocą dyżuruje tylko jeden lekarz, co uniemożliwia przestrzeganie tej reguły (zazwyczaj bowiem decyzję o przedłużeniu przymusu trzeba podjąć natychmiast). Co więcej, przepisy nie zobowiązują dziś jednoznacznie oddziałów psychiatrycznych do wyodrębnienia jednoosobowej sali, w której mogłoby być stosowane unieruchomienie. Fakt, iż niektóre placówki medyczne borykają się z problemem niedostatecznej ilości przestrzeni, nie może być tutaj wymówką. Mimowolne „wystawianie” unieruchomionego pacjenta na widok publiczny aż nadto przywodzi bowiem na myśl upiorne kary z zamierzchłych czasów, mające na celu upokorzenie lub ośmieszenie zakutego w dyby więźnia. Ponadto brak izolacji może także powodować silny dyskomfort oraz naruszać dobro i prawa innych pacjentów, siłą rzeczy zmuszonych do bycia świadkami tej newralgicznej sytuacji. Intymność i godność pacjenta unieruchomionego w wieloosobowej sali mają co prawda chronić parawany, ale te jednak często nie spełniają swojej roli.
Dodatkowo nałożenie na szpitale obowiązku wygospodarowania sali przeznaczonej do stosowania unieruchomienia pozwoliłoby na zainstalowanie w takim pomieszczeniu systemu monitoringu wizyjnego. Zważywszy na fakt, iż prawdopodobieństwo pogorszenia się stanu zdrowia ciężko chorego, unieruchomionego pacjenta jest znaczne, obecność w jego pobliżu kamer wydaje się być wysoce uzasadniona. Warta rozważenia wydaje się też opcja instalacji systemów alarmowo-przyzywowych, umożliwiających w razie potrzeby personelowi medycznemu szybką interwencję.
Nie łudźmy się – pomocy psychiatry lub psychologa będzie z dużym prawdopodobieństwem potrzebował na jakimś etapie życia każdy z nas. Choroby psychiczne stają się powoli chorobami cywilizacyjnymi. Sprzyja temu niekończący się stres, zawrotne tempo życia, nierealne oczekiwania, a ostatnio także pesymistycznie rysująca wizja przyszłości trawionego kryzysem i wojną świata. Dobrze więc, że problem przestaje powoli być tematem tabu, a świadomość społeczeństwa rośnie. Sama debata jednak nie wystarczy. Trzeba działać, gdyż jak widać – bardzo wiele jest w tym obszarze jeszcze do zrobienia.
