Chyba po raz pierwszy we współczesnej historii świata muzułmańskiego na ulicach kraju należącego do tego kręgu cywilizacyjnego możemy oglądać takie sceny: kobiety zrywają tradycyjne chusty z głów, powiewają nimi wysoko nad tłumem, niektóre podpalają tę część garderoby. W tle słychać skandowanie po persku: "nie dla chust, nie dla turbanów! Tak dla wolności i równości!". Na Instagramie pojawiło się tyle klipów z odbywających się już w dwudziestu miastach Republiki Islamskiej demonstracji, że władze w Teheranie odcięły rodakom dostęp do tego portalu.
Ale to najłagodniejsza z form represji, po jakie sięgnęli ajatollahowie. Na początku tego tygodnia liczba śmiertelnych ofiar brutalnego pacyfikowania protestów doszła do dziewięciu. Choć realną skalę kontrataku służb bezpieczeństwa trudno w gruncie rzeczy oszacować: zabitych może być znacznie więcej, rannych mogą być setki osób, podobnie – aresztowanych. Jeżeli wierzyć części irańskich źródeł, demonstranci nie pozostają bierni w obliczu represji: jedną ze śmiertelnych ofiar zamieszek ma być policjant z Szirazu, być może uczestniczący w rozpraszaniu tłumu.
W cieniu Patroli Przewodnictwa
Irańczycy wybuchnęli gniewem w sposób niespodziewany dla konserwatywnej administracji prezydenta Ebrahima Raisiego. Wściekłość wywołał incydent, który w irańskich realiach mógł być dosyć trywialny: we wtorek, 13 września oddział Gasht-e Ershad (Patrole Przewodnictwa – w domyśle "Islamskiego") zatrzymał na jednej z teherańskich ulic 22-letnią Mahsę Amini, pochodzącą z irańskiego Kurdystanu, w stolicy w odwiedzinach u krewnych.
Mahsa Amini – sądząc po jej zdjęciach, którymi ilustrowano teksty o zajściu – dosyć swobodnie traktowała tradycyjną chustę: niczym luźno zarzucony na głowę szal, chusta odkrywała zarówno opadającą na skronie grzywkę, jak i zapleciony długi warkocz, który Mahsa mogła przerzucać przez ramię do przodu. Koszulę czy tradycyjny czador mogła nonszalancko rozpinać, odsłaniając szyję, rękawy zawijała.
Z perspektywy muzułmańskich ortodoksów taka nonszalancja jest niedopuszczalna. Z perspektywy przeciętnego Irańczyka – to żadna nowość. W dużych miastach, takich jak Teheran, Sziraz, Isfahan czy Tabriz – a w szczególności w bogatszych dzielnicach, zamieszkanych przez intelektualne i biznesowe elity – jest to standardowy look, nie tylko młodych, kobiet. Im bardziej iluzoryczne – zsunięte do tyłu, prześwitujące, krótsze – chusty, tym lepiej.
Tę batalię o wyznaczanie granic doskonale widać jeszcze zanim wyląduje się w Republice. Standardem w samolotach lądujących w Iranie jest specyficzne przedstawienie, kiedy to Iranki ustawiają się przed lądowaniem w kolejce przed toaletą, by założyć chusty, zapiąć guzik czy dwa, redukując dekolt, zasłonić nieco ciasno opinające biodra dżinsy. Gdyby zajrzeć do telefonu przeciętnego Irańczyka – a miejscowi chętnie opowiadają turystom o swoim życiu i dzielą się zdjęciami – zobaczymy galerię krewnych i znajomych, które rzadko kiedy pozują do zdjęcia w chuście.
Dla rządzących Iranem duchownych i polityków – albo duchownych-polityków – zastosowanie się do ortodoksyjnego dress code'u jest także deklaracją polityczną. Wiadomo, że taki północny Teheran – dzielnica, w której chusta ledwo trzyma się na czubku głowy – będzie głosować na liberałów, a ajatollahów najchętniej zamknąłby w meczecie i wyrzucił klucze. Z kolei południowy, biedny i konserwatywny Teheran to miejsce, w którym nawet kobieta szczelnie opatulona czadorem – a bez męskiego towarzysza – przyciągnie potępiające spojrzenia, jeśli nie kąśliwe uwagi.
To wprost przekłada się na wpływy Gasht-e Ershad. Za prezydentury liberalnego duchownego, prezydenta Hasana Rouhaniego, autorytet Patroli spadł do minimum, spekulowano, że Rouhani życzy sobie rozwiązania formacji. Jego poprzednik, konserwatywny Mahmud Ahmadineżad, kontrole moralności wzmagał okresowo: za jego prezydentury bywały okresy gorączkowych łapanek kobiet w zbyt swobodnym stroju czy demontowania anten satelitarnych – ale przeplatały się one z okresami, kiedy na takie przewinienia patrzono przez palce.
Za to dziś ta służba ma znów dobre czasy: rozrosła się liczebność i budżet formacji, na ulice miast miało wyjść 7000 tajniaków i tajniaczek, w jednostkach basidżów (w sporym uproszczeniu – takiego irańskiego ZOMO, wykorzystywanego głównie do pacyfikowania demonstracji antyreżimowych i, generalnie, pilnowania porządku) Patrole zyskały swoistą autonomię. Reżim nie szczędzi też kobietom dodatkowych upokorzeń, np. w lipcu wydano przepisy zabraniające kobietom grania w reklamach.
I może z uwagi na tę zaciskającą się obyczajową pętlę wydarzenia 13 września wymknęły się spod kontroli. Zatrzymana przez Gasht-e Ershad Amini być może uznała, że ma szansę protestować. Okazało się jednak, że funkcjonariusze nie mają zamiaru tolerować sprzeciwu: jeszcze na ulicy zaczęto bić ją pałkami, uderzano jej głową o karoserię furgonu, do którego została w końcu zapakowana. Co działo się w areszcie – nie wiadomo. Według oficjalnej wersji zasłabła wkrótce po przywiezieniu: "nagłe zaburzenie pracy serca". 22-latka w stanie śpiączki wylądowała w jednym ze stołecznych szpitali, gdzie w piątek – trzy dni po zatrzymaniu – zmarła. Ulica odpowiedziała wściekłością.
