Ponad wszelką wątpliwość sam August Agbola O"Browne żył naprawdę. Urodził się w 1895 roku w Nigerii, która wówczas była kolonią brytyjską. Mężczyzna był uzdolniony muzycznie i w latach 20. przeniósł się do Europy, gdzie rozpoczął karierę jazzmana. W swoich wojażach po starym kontynencie zawędrował m.in. do Gdańska, skąd następnie przeniósł się do Warszawy. W stolicy poznał Polkę Zofię Pyrkównę, z którą w 1927 roku w atmosferze sensacji zawarł związek małżeński. O"Browne utrzymywał powiększającą się rodzinę, grywając jako perkusista i jazzman w modnych lokalach, a także sprowadzając do Polski sprzęt elektroniczny z Wielkiej Brytanii.
Życiorys Nigeryjczyka do 1939 roku jest zatem prosty i raczej nie budzi wątpliwości. Po wybuchu wojny jednak w jego biografii pojawiło się więcej ciemnych plam. Dotychczas uważano, że już we wrześniu 1939 roku zaangażował się w obronę Warszawy, a po kapitulacji miasta wyjątkowo szybko przystąpił do konspiracji, bo już w 1941 roku. Jeżeli chodzi o działania, których miał się w jej ramach podejmować, to legenda nie zna granic wyobraźni: O"Browne miał ukrywać Żydów, kolportować podziemną prasę, a nawet przenosić i przechowywać broń. Gdy zaś wybiła godzina W, miał ramię w ramię wyruszyć z rodzimymi warszawiakami do walki o miasto, które stało się jego przybranym domem.
Przez lata taka wersja zdarzeń była przyjmowana jako prawdziwa i nikomu nie przychodziło nawet do głowy, aby próbować podważyć jej autentyczność. Nikt specjalnie nie przejmował się tym, że w zasadzie brakuje podstaw i dowodów, które mogłyby zaświadczyć o faktycznym udziale O"Browne"a w walce z hitlerowskim okupantem. W czarnoskórym „powstańcu” zakochały się wszystkie możliwe środowiska polityczne: lewica zyskała okazję, aby na przykładzie bohaterstwa Nigeryjczyka udowadniać równość i zdolność do poświęceń wszystkich ludzi, i nawet prawica okazywała mu szacunek jako jednemu z żołnierzy walczących o wolność Warszawy. Efektem tego powszechnego zachwytu osobą O"Browne"a stał się poświęcony mu obelisk u zbiegu pasażu Wiecha i ul. Chmielnej w Warszawie.
Pierwsza rysa na wizerunku O"Browne"a pojawiła się kilka lat temu, kiedy miłośnicy dawnej prasy dokopali się do anonsu jego zrozpaczonej żony, która w 1932 roku apelowała na łamach pisma o informację na temat „męża (murzyna), który porzucił mię z dwójką małych dzieci bez środków do życia i żadnej wiadomości o sobie nie daje”. Cóż, po takiej nowinie miłośnikom pana O"Browne"a zapewne zrobiło się trochę nieswojo, ale to jeszcze nie przesądzało niczego w kwestii jego postawy w trakcie okupacji i powstania. Wszak waleczność i patriotyzm niekoniecznie zawsze idą w parze z byciem idealnym mężem czy ojcem, o czym mogli dobitnie przekonać się zwłaszcza czytelnicy książki Niny Majewskiej-Brown „Tajemnica z Auschwitz”. Fabuła tej powieści przedstawia autentyczne losy żony jednego z żołnierzy AK Floriana Budniaka, która na skutek jego działalności trafiła do obozu. W czasie rewizji Gestapo mężczyzna ukrył się w obejściu i nie ujawnił nawet wówczas, gdy Niemcy zamiast niego aresztowali żonę. Nie interesował się także losem dwóch małoletnich córek. Kiedy Niemcy wraz z kobietą opuścili dom, Budniak uciekł, zostawiając kilkuletnie dziewczynki bez opieki. Głodne i płaczące dzieci odnaleźli dopiero po kilku dniach sąsiedzi, kiedy ich ojciec był już dawno w lesie, ponownie pochłonięty walką partyzancką. I chociaż jego oddział odnosił znaczące sukcesy w potyczkach z Niemcami, to sam Florian Budniak zapisał się w historii jako człowiek, który dla walki za kraj jest gotowy zaprzedać nawet własną rodzinę.
Nic nie wskazywało jednak na to, aby kolejne niewygodne fakty ujrzały światło dzienne w sprawie O"Browne"a. Dlatego odkrycie dokumentu, jaki w 1965 roku złożył on w Wielkiej Brytanii w celu uzyskania zasiłku z powodu zrujnowanego podczas wojny zdrowia, wstrząsnęło opinią publiczną. Jeżeli bowiem chce się wierzyć zawartej w nim treści, to trzeba być gotowym na rozstanie z tak lubianym mitem o jedynym, czarnoskórym „powstańcu”.
Otóż wedle relacji przedstawionej władzom brytyjskim przez samego zainteresowanego, August Abdola O"Browne został więźniem obozu koncentracyjnego w Treblince już 10 maja 1940 roku i był nim aż do 10 października 1944 roku. Jasne jest zatem, że pan O"Browne – o ile nie posiadł daru bilokacji – nie mógł przebywać jednocześnie w Treblince i w Warszawie. Nie wspominając już o tym, że Treblinka zaczęła funkcjonować dopiero w lipcu 1942 roku, a zlikwidowano ją jesienią 1943 roku. Co więcej, po 10 października 1944 roku O"Browne miał zostać przewieziony do obozu w Pruszkowie, a następnie do obozu w Radomsku, gdzie doczekał wyzwolenia. Żadna z tych opcji nie jest prawdopodobna. Obóz w Pruszkowie był obozem przeznaczonym tylko i wyłącznie dla ludności wysiedlanej z powstańczej Warszawy. Niemcy nie używali go do innych celów, a już z całą pewnością nie przywozili tam więźniów z pozostałych obozów. Obóz w Radomsku zaś…w ogóle nie istniał.
Władze brytyjskie oczywiście mogły nie znać tych niuansów, a zatem ostatecznie O"Browne otrzymał swój wymarzony zasiłek. Resztę życia spędził na wyspie i tam też został pochowany w 1976 roku. Do Polski więcej nie wrócił i nigdy nie wspominał już ani o udziale w samej konspiracji, ani tym bardziej w powstaniu. Spójrzmy na tę sprawę jeszcze z jednej strony – czy rzeczywiście to kompromitujące pismo dotyczące prawa do zasiłku było konieczne do udowodnienia, że w historii O"Browne"a coś mocno zgrzyta? Nie jest przecież w ogóle prawdopodobne, aby w szeregi konspiracji przyjąć osobę tak ewidentnie wyróżniającą się kolorem skóry. Członkowie konspiracji musieli być ludźmi maksymalnie wtapiającymi się w tłum i pozbawionymi jakichkolwiek znaków szczególnych. Poza tym do myślenia dawało również to, że przez tyle lat nie pojawiła się ani jedna wiarygodna relacja czy wspomnienie z czasów wojny, w którym wystąpiłaby osoba Nigeryjczyka. Z pewnością obecność tak nietypowego żołnierza byłaby niejednokrotnie odnotowana zarówno przez członków jego oddziału, jak i świadków spośród ludności cywilnej.
Jaki zatem morał wypływa z tej smutnej i rozczarowującej historii? Zanim uwierzymy w jakąś opowieść, warto pokusić się o zweryfikowanie jej źródeł i sprawdzenie autentyczności. Bajki i legendy lubimy wszyscy – wszak każdy z nas ma w sobie wewnętrzne dziecko. Tyle tylko, że w niektórych sytuacjach dawanie im wiary jest nieuczciwe względem autentycznych bohaterów, którzy faktycznie ryzykowali swoim życiem w walce z nazistowskim terrorem. Jaki jest zatem sens stawiania pomników fikcyjnym bohaterom, jeśli było i nadal jest tak wielu prawdziwych…?
